اندیشۀ اعجاز: زمینه ها و سیر تطوّر آن تا قرن سوم

«اندیشۀ اعجاز»، پیش از قرن چهارم هجری و رسیدن به اوج، مراحلی چند را به خویش دیده است. در مرحلۀ نخست، یعنی قرون اول و دوم هجری، شاهدیم که ادیبان و سخنوران در برابر هماوردی قرآن اظهار عجز کرده اند و عالمان و مفسّران بدون اهتمام و توجه ویژه از کنارِ مسائل در پیوند با اعجاز گذشته اند و در آن به چند و چون نپرداخته اند. در مرحلۀ پسین، کشاکش های کلامی بین ادیان و درون دینی و نهضت ترجمه، چالش هایی را فرا روی قرآن به عنوان سند نبوّت و اسلام نهاد و مباحث اعجاز را جدّی ساخت. تلاش های عالمانی چون نظّام، علی بن ربّن طبری، جاحظ، ابن قتیبه و واسطی در زمینۀ اعجاز، جلوه هایی از دغدغه های موجود در این دوران است.